Etruskowie (Cykl Bojowiański)

„IMPERIUM CIE WZYWA!”

Witaj! Aktualnie znajdujesz się na stronie należącej do tzw. Cyklu Bojowianskiego zapoczątkowanego przez użytkownika Damian 121 odnoszącego się nie tylko do wielkiego Imperium Bojów, Władcy imperium Bojów i dzielnych Bojów od Boja począwszy, lecz także do nacji, osób i wydarzeń czasem zmyślonych całkowicie lub w pewnym stopniu historycznych, które w uniwersum Alternatywnej Historii wpłynęły w mniejszym większym stopniu na sytuacje zewnętrzną lub wewnętrzną celtyckiego państwa (np. Konflikt Bałkański) Autor z jednej strony zachęca do edytowania i wzbogacania treści artykułów należących do cyklu o nowe wątki, ale też prosi o zachowanie "realistycznego" klimatu. Ave!

Antyczne cywilizacje
Europa
Czasy najdawniejsze Europy	Kultura pra-europejska • Kultura grobów jamowych • Kultura ceramiki sznurkowej
Starożytne ludy Europy	Słowianie • Bałtowie • Dakowie • Etruskowie • Celtowie • Germanie • Piktowie • Lapończycy • Hapsztagowie • Iberowie • Baskowie • Trakowie
Starożytne państwa Europy	Etruskie państwa - miasta • Państwo Norviks • Związek Zaona • Państwo Brenna • Imperium Bojów • Imperium Perskie • Królestwa Berberyjskie • Imperium Izraela
Azja
Czasy najdawniejsze Azji	Kultura pra-azjatycka • Kultura proto-ałtajska • Kultura pra-ałtajska • Pra-ałtajczycy
Starożytne ludy Azji	Chińczycy • Ludy kopttańskie • Ludy syberyjskie • Ludy mongojapońskie • Indonezyjczycy • Agafedyci
Starożytne państwa Azji	Państwowość Chińczyków • Państwowość Japończyków • Chanat Sabirów i Barsilów • Chanat Agefedytów • Imperium Tengryjskie • Imperium Kopttańskie • Imperium Perskie • Imperium Izraela
Australia
Afryka

Etruskowie, Etruidzi - grupa ludów indoeuropejskich, która w pierwszej połowie III tysiącleciu p.n.e przybyła z Azji zachodnio-centralnej do południowej Europy Centralnej i skolonizowała słabo zaludniony półwysep Apeniński na cześć ich legendarnego wodza Apena. Ludy Etruskie tworzyły pierwotnie wspólnotę praetruską o jednolitej kulturze, wierzeniach i posługującej się językiem praetruskim, która jednak uległa rozpadowi po wielkiej inwazji na półwyspie apenińskim w wyniku asymilacji pierwotnej ludności nie-etruskiej i wpływów innych kultur indoeuropejskich (m. in. głównie celtyckiej i dackiej), jak i nie-indoeuropejskich (m. in. głównie Hapsztadzkiej i berberyjskiej). Etruskowie dokonywali także kolonizacji w innych częściach Europy, zwłaszcza na Bałkanach i w Hiszpanii.

Języki etruskie

Charakterystyka

Występowanie języków etruskich w Europie; Na pomarańczowo dawny, lecz nieaktualny obszar; Na czerwono obszar współczesny.

Języki etruskie to grupa języków indoeuropejskich, do której kwalifikuje się 27 zidentyfikowanych języków, w tym 14 wymarłych i 13 do dziś używanych. Język hiszpański, włoski, albański i grecki to oficjalne języki narodowe z grupy etruskiej następujących kolejno państw: Hiszpanii, Włoch, Albanii, Grecji i Państwa Kościelnego. Istnieje też kilka języków z rodziny etruskiej posiadający oficjalny status języka regionalnego, a mianowicie: używany na terenie włoskiej Sardyni język elymański, język sykański na należącej do Niemiec Korsyki oraz język monacki, dominujący w republice Monako, wchodzącej w skład Wielkiej Federacji Republik Afryki (WFRA). Język łaciński jest szczególnym przypadkiem, bowiem jest urzędowym językiem Państwa Kościelnego, ale we Włoszech w prowincji Lacjum cieszy się wyłącznie językiem regionalnym, choć liczba jego użytkowników w Lacjum jest zbliżona do ludności posługującej się oficjalną włoszczyzną. Język ekwadzki i ligurski wymarły w swej "właściwej" formie, ale do dziś istnieją niewielkie grupki etniczne pochodzenia etruskiego (Kartagińczycy i Ligowie), które żyją w północnej Afryce i posługują się ekwadzkimi i ligurskimi dialektami. Ich liczba jest mała i dodatkowo dosyć rozproszona przez co rząd WFRA odmawia uznania ich, jako języki regionalne. Jednak współcześnie obserwuje się wzrost użytkowników ze względu na zmiany obyczajowości (wielodzietność staje się coraz popularniejsza wśród Kartagińczyków i Ligów), co daje pewne nadzieje w przyszłości. Nieliczni Bruceni i Piceni zamieszkujący w południowej Italii zmagają się z analogicznym problemem, jak ich afrykańscy krewniacy. Dawniej języki etruskie były o wiele bardziej zróżnicowane i powszechniej używane. Współcześnie sądzi się, że czynnikiem odpowiedzialnym za znaczny zanik języków etruskich w Północnej Afryce jest ekspansja Imperium Perskiego na zachód zapoczątkowana przez Meneasza I Przesławnego, a zakończona przez jego praprawnuka Cyrusa II Wielkiego, albowiem o ile Berberowie bardzo dobrze znieśli inwazje Persów w sensie etnicznym, tak większość podbitych Etrusków uległa aryjskości. Za zanik niektórych języków etruskich występujących na półwyspie Italskim oraz na Korsyce i Sardynii, odpowiedzialne są dążenia ludów etruskich do centralizacji i utworzenia jednego państwa kosztem innych Etrusków. Z rywalizacji wyszli zwycięsko Latynowie, wobec czego ich główni rywale - Umbrowie i Oskowie zostali zasymilowani. Jedynie oskijscy kolonizatorzy na Bałkanach nie ulegli latynizacji i wraz z tubylczymi Hapsztagami, a w mniejszym stopniu także z Dakami i Pelazgami dali początek dzisiejszym Albańczykom.

Historia

Tworzenie się języków etruskich można podzielić na kilka etapów. Pierwszym etapem jest okres praindoeuropejski rozpoczęty na początku III tysiąclecia p.n.e, gdy koczownicze plemiona praindoeuropejskie wywodzące się od kultury grobów jamowych rozpoczęły kolonizacje Europy. Nieco później, nadal w III tysiącleciu p.n.e, następuje okres praetruski, gdy wysunięte skrajnie na zachód południowe grupy praindoeuropejskie wchłaniają mowę miejscowych autochtonicznych mieszkańców, co staje się przyczyną wykształcenia charakterystycznego dla kultury maledowskiej dialektu praindoeuropejszczyzny, który szybko przeobraża się w język praetruski. Później następuje faza inwazyjna - trwająca od późnego III tysiąclecia p.n.e do początków II tysiąclecia p.n.e - w trakcie, której Etruskowie przemieszczają się w głąb Italii i wchłaniają wcześniejsze ludy, co skutkuje decentralizacją języka praetruskiego w trzy główne znacząco się od siebie różniące dialekty, a mianowicie w dialekt północny, południowy i wyspialski. Po fazie inwazyjnej następuje okres kolonizacyjny znany też, jako "złoty wiek etrusków" trwający od ok. 2600 p.n.e do 789 roku p.n.e, ponieważ to właśnie w tym czasie język praetruski rozpada się na zróżnicowane języki etruskie, które rozprzestrzeniają się nie tylko na Italię, Sycylię, Korsykę i Sardynie, ale też stają się popularne na południowych brzegach dzisiejszej Francji i Niemiec, wschodniej części dzisiejszej Hiszpanii i niemal na całym obszarze Afryki północnej pomiędzy Berberuzją, a Morzem Śródziemnym, co jest efektem etruskiej kolonizacji tych, że ziem.  Ostatecznie po 789 roku p.n.e następuje okres wymierania trwający do dziś (2017 rok n.e). Nazwa bierze się stąd, że w tym czasie wyszło z użycia wiele języków etruskich, a wszystko przez ekspansje Imperium Perskiego w północnej Afryce w wyniku, którego niemal cała Afryka na północ i zachód od Sudanu znalazła się pod kontrolą Persji. O ile rzeczywiście czasy te odbiły się negatywnie na Etrusków w Afryce, tak sytuacja prezentowała się o wiele pozytywniej w Europie. Język lateński przeżywa istny rozkwit w Hiszpanii. Zaś Brucowie i Oskijczycy skolonizowali znaczną część południowych Bałkanów i dali tym samym początek Albańczykom i Grekom.

Okres praindoeuropejski

Wszystkie języki etruskie wywodzą się w znacznej części z języka praetruskiego. Ów prajęzyk wydzielił się na początku III tysiąclecia p.n.e z języka praindoeuropejskiego wraz z językiem bałto-słowiańskim, pragermańskim, praceltyckim, pra-aryjskim i trako-dackim. Język Iberów, pierwotnie indoeuropejskim nie będącym, uległ innowacją językowym przybyłym ze wschodu, a jedynie język baskijski odizolował się od wpływów obcych. Na rozdrobnienie języka praindoeuropejskiego na liczne dialekty, które ostatecznie uformowały się w osobne języki zachowujące pewne podobieństwa, wpłynęła inwazja praindoeuropejczyków z pierwotnych siedzib lokowanych nad morzem kaspijskim w głąb Europy, wywołana nagłym przeludnieniem w wyniku tzw. rewolucji neolitycznej. Zasiedlenie konkretnego obszaru bez regularnych migracji, pojawienie się rolnictwa, hodowla zwierząt i podział społeczny doprowadził do poprawy stylu życia oraz olbrzymiej nadwyżki żywności i ostatecznie innowacje stały się przyczyną niekontrolowanego zwielokrotnienia się liczby populacji. Aby uniknąć bratobójczych walk o terytorium i pożywienie praindoeuropejczycy zaczęli opuszczać swą prakolebkę w poszukiwaniu nowego domu. Ziemie na wschodzie w Azji Wschodnio-centralnej były koczowiskami wojowniczych ludów stepowych wywodzących się od pra-ałtajczyków - Kopttan, Mongołów i kilku grup mandziarskich, więc ostatecznie jedynie przodkowie Indów zdecydowali się na wędrówkę w kierunku wschodnim. Reszta praindoeuropejczyków skierowała się na zachód do słabo zaludnionej Europy, zamieszkiwanej przez stosunkowo prymitywnych autochtonów żyjących tam od czasów paleolitycznych. Na początku III tysiącleciu p.n.e pierwsze grupki praindoeuropejskie wdarły się przez Step do Europy centralnej, a już 200 lat później przybysze ze wschodu stali się głównym czynnikiem etnicznym w całej niemal Europie za wyjątkiem Italii oraz półwyspu Skandynawskiego, Iberyjskiego i Bałkańskiego. Początkowo kolonizacji nie uległy też w znacznej większości wyspy ze względu na swój izolacyjny charakter (włącznie z Brytanią!).

Okres praetruski

Historia Etrusków; Na czerwono praojczyzna wszystkich indoeuropejczyków, zaś na jasno pomarańczowo pierwotne siedziby praetrusków, a na ciemno pomarańczowo obszar zajęty tuż po inwazji w Italii.

Ubocznym skutkiem migracji przybyszów ze wschodu było wchłonięcie zróżnicowanej pod względem językowym, jak i kulturowym ludności tubylczej, a to w efekcie było przyczyną wykształcania się pewnych różnic językowych, które dały początek dialektom praindoeuropejszczyzny, a z czasem osobnym językom indoeuropejskim. Jednym z tych języków był język praetruski, który wykształcił się na obszarze dzisiejszych Czech, zachodniej Słowacji, Węgier oraz południowych Niemiec na północ od Italii. Praetrusków reprezentowała wtedy kultura maledewska. Język praeuropejski wyróżniał się w tym czasie od innych języków indoeuropejskich głównie słownictwem, a praindoeuropejska gramatyka i słowotwórstwo początkowo nie uległo zmianą na tym etapie rozwoju. Oto kilka nazw, które wykształciły się w okresie praetruskim i szczątkowo zachowały się w późniejszych językach praetruskich:

Słowo z języka praetruskiego	Transkrypcja na polski	Tłumaczenie
Ǩųnguï	Kiounguii	Byk
Ĵųlbï	Cjoulbii	Wędrówka
Ȃpu	Aipu	Rzeka
Ĩpag	Jipag	Krowa
Vpāï	Vpaaaii	Mądrość
Aẓ	Ajżz	Bóg

Okres inwazyjny

Dialekty języka praetruskiego: Czerwony - dialekt północny Żółty - dialekt południowy Jasnozielony - dialekt wyspialski Ciemnozielony - Obszar nie-etruski

W późnym III tysiącleciu p.n.e mniej więcej na początku 3050 roku p.n.e ludność praetruska rozpoczęła migracje w kierunku południowym opuszczając dotychczasowe siedziby na północy jednocześnie szybko zalewając półwysep Apeniński (podobno pod wodzą legendarnego Apena) i stając się na znacznym jego obszarze ludnościom dominującą (poza Apulą, gdzie dominowali hapsztadzcy Mesapijczycy). Po kilku dziesięcioleciach od osiedlenia się w Italii, wspólnota praetruska wchłonęła w siebie kulturę bezgą, cuculską na półwyspie i kulturę Willowską na Sycylii, które reprezentowały dawną, przedindoeuropejską ludność Włoch pochodzenia hapsztadzkiego lub o odmiennym, autochtonicznym rodowodzie. Wynikłe w ten sposób zapożyczenia językowo-kulturowe spowodowały stosunkowo wczesny podział praetruszczyzny na trzy główne dialekty: północny, południowy i wyspiarski. Północny dialekt obejmował północną i centralną część Italii i wyróżniał się od standardowego języka praetruskiego zasadniczo jedynie obecnościom nowych słów nieindoeuropejskiego pochodzenia np. aizto ("kilof") lub haitz ("kamień"). Widoczna jest też inna, nie typowa dla Etrusków odmiana niektórych rzeczowników [por. praetruskie "Ĩpag" ("krowa") na "Ĩpagƌ" ("krową"), a w dialekcie północnym "Ĩpag" (krowa) na "Ĩpagbu" (krową)]. Po mimo pewnych różnic dialekt północny nie różnił się zbytnio od prajęzyka Etrusków, w odróżnieniu od dialektu południowego i wyspiarskiego. W tym pierwszym widoczne są wyraźne wpływy etnicznych hapsztadzkich wywołane oddziaływaniem sąsiednich Mesapijczyków od czasów odparcia Etrusków przez Hapsztagów w Apulii, zaś w tym drugim istnieje wiele zapożyczeń z języków północnoafrykańskich Berberów, którzy w celach łupieżczych i handlowych wyprawiali się wgłąb Afryki i do południowej Europy wpływając w sposób znaczny na osiadłe plemiona zamieszkujące półwysep iberyjski, bałkański, anatolijski i apeniński.

Słowa w dialektach języka praetruskiego

Język praetruski	dialekt północny	dialekt południowy	dialekt wyspiarski	Tłumaczenie
Briʂa	Briʂa	Brepiʂ	Iængæʂ	Spadek
Tiza	Tiză	Tinrʂ	Adraʂ	Wojna
Aŕra	Ara	Area	Aŕa	Człowiek
Gizitaǫ	Giza	Gizinr	Gieŕa	Ziemia
Apen Gizitaǫ	Apen Gizitaǫ	Apeæ Gizinr	Ilta	Italia
Lele	Lele	Lale	Lala	Pieszczoty
brak	brak	Vpāï Escirʂ	Puza	Pismo

Okres kolonizacyjny

Czasy najwcześniejsze

Języki etruskie we wczesnym okresie kolonizacyjnym; Na żółto i pomarańczowo języki wyspiarskie Odcienie koloru niebieskiego to języki południowe Zaś kolor czerwony reprezentuje języki północne

W 2600 roku p.n.e doszło do istotnych zmian w wyniku, których coraz odrębniejsze dialekty języka praetruskiego uległy rozłamowi na pomniejsze języki. Etruskowie dialektu południowego wypędzili z Sycylii Etruidów posługujących się dialektem wyspialskim i Berberów tym samym ją zajmując. Zdobywcy jednak nie wypędzili wszystkich mieszkańców Sycylii wchłaniając w siebie osiadłych berberyjczyków, innych Etrusków oraz pozostałości po autochtonicznej ludności Sycylii, która nie uległa asymilacji w okresie inwazyjnym. Doprowadziło to do tego, że dialekt południowy rozłamał się na dwa niezależne od siebie języki: Język pra-picenobruski na Sycylii, który wyróżnił się elementami językowymi pochodzenia berberyjskiego, hapsztadzkiego i wyspialskiego od nowopowstałego języka pra-sabikańskiego w południowej Italii, który nie uległ większym zmianą od rozłamu dialektu południowego języka praetrusiego, choć zapożyczył kilka słów od języka hapsztadzkich Mesapijczyków np. Pinr - "Niebezpieczeństwo". Jednak znaczna część Etrusków dialektu wyspiarskiego opuściła swą praojczyznę na Sycylii kolonizując Korsykę i Sardynie, a więc wyspy zamieszkiwane dotąd przez autochtonicznych mieszkańców. Wchłonięcie poprzednik mieszkańców wysp doprowadziło do rozłamu dialektu wyspiarskiego na język wolski na Sardynii i język pra-sykaulski na Korsyce. Wspominane wcześniej dwa nowe języki etruskie z grupy wyspiarskiej znacząco się do siebie różniły, ale mimo to pozostały dla siebie w miarę zrozumiałe. Podział nie ominął także dialektu północnego praetruszczyzny, na którą od północy zaczęli wpływać Celtowie, którzy rozpoczęli pierwszy etap kolonizacji Europy. Wpływy celtyckie w północnej strefie Etrusków dialektu północnego wywołało najpierw napływ słów pochodzenia celtyckiego, a następnie zmianę pierwotnego praetruskiego słowotwórstwa na jego celtycki odpowiednik. Z drugiej strony Berberowie, wcześniej wygnani z Sycylii osiedlili się w Italii południowo-centralnej i wpłynęli na kulturę i język regionu, który zaczął się wyróżniać od innych. Równocześnie jakiekolwiek zmiany ominęły Etrusków zamieszkujących Lacjum, których język dalej się rozwijał, ale nie różnił się zbytnio od północnej odmiany praetruskiego. W ten sposób z dialektu północnego wyróżniły się trzy następujące języki: Pra-ligeungeński w wyniku wpływów celtyckich, pra-elyoski na wskutek kontaktów z Berberami oraz latumbrski, który był pozostałościom po swym pierwowzorze, który nie uległ na tym etapie jeszcze wpływom obcym.

Czasy nowych wpływów obcych

Języki etruskie uformowały się w wyniku wpływów obcych

W 2500 roku p.n.e upadło istniejące na Sycylii przeszło 300 lat królestwo Boliszy, założone przez berberyjskich osadników z Bolem na czele, którego stolica - Kastazam została zdobyta, a na jej miejscu zdobywcy założyli nową osadę Jebula i rozpoczęli efektywny podbój lokalnych etruskich społeczności. Sukcesorami byli tutaj semiccy Hebrajczycy (Żydzi), którzy w 2700 roku p.n.e podbili inne plemiona semickie (m. in. Egipcjan, Fenicjan i Ammonitów, których uważano wcześniej za "nie do zwyciężenia") oraz podporządkowali sobie indoeuropejskich Persów, Irakijczyków, Iranidów i Saudyjczyków tworząc potężne imperium Izraelskie, które upadnie ok. 2200 p.n.e pod naciskiem Agafedytów i nowo powstałego Imperium Perskiego. Zdobyciem Kastazamu Hebrajczycy zniszczyli ostatnie berberyjskie państewko w Europie i szybko podporządkowali sobie należące do niego włości skupiające się na południowej Sycylii, jak i znajdującymi się też na Sardynii i w południowej części półwyspu Apenińskiego pozostałe posiadłości. Opanowanie części Italii przez obcych przybyszów

Imperium Izraelskie u szczytu potęgi za panowania Izraeliasza Wielkiego, syna Pelenosza. Kolorem granatowym bezpośrednie prowincje imperium, a na błękitem oznaczono terytoria zależne

zapoczątkowało długoletnie wpływy semickie na język i kulturę tubylczych Etrusków i rozpoczęło proces dalszych rozpadów etruskich wspólnot językowych. Jednak nie tylko Semici stali się nowym źródłem wpływów obcych chociaż to oni byli odpowiedzialni za wydzielenie się większości języków od pierwowzorów. Pelgazowie - autochtoniczny, nieindoeuropejski lud zamieszkujący w starożytności głównie Kretę, Peloponez, Tesalię, Macedonię i zachodnią Anatolię - musieli się zmagać z ambicjami żydowskiego króla Pelenosza I, który dążył do podboju dzisiejszej Grecji. Ostatecznie udało mu się opanować wyłącznie południowy Peloponez, ale i tak kazał wypędzić część kłopotliwych tubylców z wyspy, a na ich miejsce sprowadzając całkowicie mu podporządkowanych semickich Fenicjan. Przepędzeni z własnej ziemi zbuntowani Pelgazowie wyruszyli na statkach w poszukiwaniu nowego domu i odnaleźli go ostatecznie w północno-centralnej Italii w krainie znanej później, jako Umbria. Założyli oni niewielkie państewko, w którym Pelgazowie stanowili ok. 1/4 społeczności, podczas gdy resztę, a więc dominującą część stanowili Etruskowie, co spowodowało całkowite wchłonięcie mniejszości przez większość na krótko po upadku niewielkiego królestwa cieszącego się krótką żywotnością, bo zniszczonego przez wnuka Pelenosza, Izjadena IV Miłego. Asymilacja Pelgazów przez część Etruidów posługujących się językiem latumbrskim zaowocowała jednak wykształceniem się pewnych różnic nie spotykanych na zachodzie, a to doprowadziło do podziału języka latumbrskiego na język umbryjski, posiadającego zapożyczenia z mowy zintegrowanych Pelgazów oraz język łaciński (lateński), który pozostał "czysty". W 2370 p.n.e scementowała się władza Żydów na Sycylii i w południowo-zachodniej części Italii, co spowodowało obowiązek przyjęcia judaizmu dekretem króla Jeremiasza IV Saudyjczyka i nasiliło wpływy semickie w regionie. 70 lat później, nad morzem kaspijskim pojawia się orda Agafedycka, co wywołuje ponowną ekspansje Celtów ze wschodu na zachód, a zarazem daje początek ich trwałej dominacji kulturowo-językowej w Europie Zachodniej, a to zaś spowodowało, że zaczęli coraz mocniej wpływać na tubylczą ludność, co dotknęło - choć w stosunkowo niewielkim stopniu - jednak także północne grupy etruskie. Te dwa czynniki - semicki i celtycki sprzyjały wykształcaniu się różnic i doprowadziły do rozpadu wcześniejszych etruskich rodzin językowych na drobniejsze języki:

• Język pra-ligeugeński rozpadł się na język ekwadzki, eugeński, ligurski i lepoński;
• Język pra-elyoski rozpadł się na język elymański i język oskijski;
• Język pra-sabikański rozpadł się na język sabiński i kampański;
• Język pra-picenobruski rozpadł się na język piceński i brucki;
• Język pra-sykaulski rozpadł się na język sykulski i sykański;

Lista języków etruskich

• Język praetruski (†)
  • dialekt północny (†)
    • Język pra-ligeugeński (†)
      • Język ekwadzki (†*)
      • Język eugeński (†) 
      • Język ligurski (†*)
      • Język lepoński (†) 
    • Język latumbrski (†)
      • Język łaciński
        • Język hiszpański 
        • Język włoski 
        • Język monacki 
      • Język umbryjski (†) 
    • Język pra-elyoski (†)
      • Język elymański 
      • Język oskijski (†)
        • Język albański 
  • dialekt południowy (†)
    • Język pra-sabikański (†)
      • Język sabiński 
      • Język kampański (†) 
    • Język pra-picenobruski (†)
      • Język piceński 
      • Język brucki
        • Język grecki 
  • dialekt wyspiarski (†)
    • Język pra-sykaulski (†)
      • Język sykański 
      • Język sykulski (†) 
    • Język wolski (†)

Osadnictwo etruskie w Europie i w Afryce

Kultura maledowiańska (ok. 3800 - 3050 p.n.e)

Łucznik maledowiański

Etruskowie wydzielili się od innych indoeuropejczyków na początku III tysiąclecia ok. 3800 roku p.n.e i od samego początku przejawiali liczne unikalne cechy wyróżniające ich od sąsiednich ludów posługujących się językami celtyckimi, iberyjskimi, dackimi czy hapsztadzkimi. Współcześnie większość archeologów, językoznawców i historyków jest zgodna, że Praetruskowie początkowo nie zamieszkiwali półwysep Apeniński, a najwcześniejsze osadnictwo przodków etruidów jest reprezentowane przez odkrytą w 1980 roku n.e kulturę maledowską, która otrzymała swą nazwę na cześć nazwiska odkrywcy - włoskiego artysty i archeologa pochodzenia niemieckiego - Antoniego Picabene Maledowena, który nie tylko, jako 10 latek bawiąc się z rówieśnikami w okolicach Innsbrucka przez przypadek odkrył obecnie najstarszy znany artefakt okresu nowo-maledowskiego pozostawiony przez maledowiańczyków tzwn. łucznika maledowiańskiego, ale 20 lat później przeprowadził wnikliwe badania nad zabytkami kultury znaną wtedy jeszcze pod sztucznym hasłem "krąg kulturowy Innsbruck - Schaffhausen". Początkowo uważano, że kultura jest pozostałościom po celtyckim plemionu Bigerionów i została błędnie oszacowana na ok. 2000 p.n.e, jednak szybko odkryto wiele nieścisłości oraz wiele cech unikalnych dla Etrusków, a nie występujących w innych kulturach celtyckich. Współcześnie na podstawie datowania radiowęglowego oraz badań archeologicznych wyodrębniono trzy okresy funkcjonowania kultury:

Okres	Datowanie	Dane wydzielenia
Staro-maledowski	Początek: ok. 3800 p.n.e Koniec: ok. 3700 p.n.e	Pierwsze stanowiska kultury; wydzielenie od praindoeuropejczyków
Nowo-maledowski	Początek: ok. 3700 p.n.e Koniec: ok. 3200 p.n.e	Pojawienie nie spotykanych wcześniej naczyń i figurek z brązu
Późno-maledowski	Początek: ok. 3200 Koniec: ok. 3050	Powolny zanik stanowisk kultury maledowiańskiej; migracja na południe

Okres staro-maledoński

Najstarsze stanowisko okresu staro-maledowiańskiego to osada oznakowana w indeksie archeologicznym, jako KM1A, której pozostałości odkryto w 28 maja 2003 roku w okolicach czeskiego miasta Innsbruc i powszechnie uważa się ją za punkt wyjściowy dla wszystkich późniejszych ludów etruskich. Od samego początku stanowisko mocno wyróżniało się od innych kultur wczesnoindoeuropejskich odkrywanych w Europie Zachodniej i Zachodnio-centralnej. Osada funkcjonowała od 3800 do 3750 p.n.e, gdy uległa znacznemu wyludnieniu przypuszczalnie na wskutek najazdu proto-daków, a uciekający przez Dakami praetruskowie założyli nieco dalej nowe, mniejsze osady oznakowane, jako KM2A, KM3A, KM4A, KM5A, KM6A, KM7A i KM8A. W między czasie osada KM1A dynamicznie się rozwijała i powiększała. Obca interwencja pomimo wyrządzenia znacznego ubytku w osadnictwie, nie załamała go całkowicie, a niewielka część mieszkańców pozostała, choć stanowisko nie ulegało od tego czasu większym zmianą poza wyraźną, stopniową stabilizacją liczebności ludności.

Od samego początku stanowisko KM1A i następne osady okresu staro-maledowiańskiego, które się z niego wykształciły po dackich najazdach mocno różniły się od innych wczesnoindoeuropejskich znalezisk tak, że niektórzy archeolodzy kwestionowali nawet indoeuropejskość kultury widząc w niej pozostałości po później ludności staroeuropejskiej, która zasiedliła obszar jeszcze przed przybyszami ze wschodu, którzy ich stopniowo wchłonęli. Antoni Maledowen udowodnił jednak, że po mimo znaczny różnic kultura maledoweńska wykształciła się z południowo-zachodniego odłamu bezsprzecznie praindoeuropejskiej kultury ceramiki sznurkowej, co wyeliminowało wszelkie zarzuty. Przodkowie Etrusków posiadali od czasu wyodrębnienia się wiele unikalnych cech nie zaczerpniętych od praindoeuropejczyków czy zapożyczonych od tubylców. Po prostu byli bardzo oryginalni. Podstawową różnicą miedzy praetruskami, a innymi wczesnoindoeuropejskimi ludami jest budowa osad i ich lokalizacja. "Standardowi" indoeuropejczycy zakładali osady w pobliżu źródeł rzek i zaczynali od budowy drewnianych domostw (lub półziemianek, jak w przypadku Pra-bałto-słowian) tworzący krąg, a następnie w centrum osady stawiali słup kultowy reprezentujący boskiego patrona osady, któremu składali ofiary z żywności lub zwierzyny, bardzo rzadko, ale jednak niektóre osady składały słupom kultowym ludzi w ofierze przez poderżnięcie gardła. Tym czasem w kulturze maledowskiej wszystkie stanowiska okresu starego znajdowały się na wzgórzu, a mieszkańcy rozpoczynali tworzenie osady od budowy drewnianego muru tworząc bezpieczny gród, do którego przenosili swój dobytek i dopiero wtedy rozpoczynali budowę domostw i zasiedlanie konkretnego obszaru. Przed stworzeniem KM1A twórcy zamieszkiwali wykopane wcześniej ziemianki skąd przenieśli się do nowego domu. Jeszcze wcześniej praojcowie ludów etruskich prowadzili najpewniej koczowniczy tryb życia.

Archeologom do dziś nie udało się odnaleźć jakichkolwiek pozostałości po broni czy innym typie uzbrojenie z najstarszego okresu, więc powszechnie uważa się, że najstarsi Etruskowie nie prowadzili początkowo wojen czy grabieży, a drewniane zabudowania do czasu najazdów proto-Daków zapewniały im niezakłócone bezpieczeństwo do tego stopnia, że Pra-Etruidzi nie zastanawiali się nad ewentualną walką obronną i nie zajmowali się rzemiosłem wojennym w jakimkolwiek stopniu. Podstawą gospodarki maledowiańskiej było dalej prehistoryczne myślistwo, nie rolnictwo, a więc inaczej jak u innych kultur indoeuropejskiej europy. Dowodzą temu nieliczne i słabo rozwinięte pola uprawne oraz obecność narzędzi myśliwskich w każdym z zrekonstruowanych domów. Jeszcze inną, trzecią ważną różnicą jest sztuka praetruska reprezentująca o wiele lepszy stopień rozwoju niż gdziekolwiek indziej w Europie. Podczas, gdy na kontynencie dominują nieozdobione, niepojemne naczynia wykonane z stwardniałego mułu rzecznego tak w kulturze maledowskiej okresu staro-maledowskiego nie odnaleziono choćby jednego naczynia, które nie posiadałoby barwnych zdobień wykonanych przy pomocy barwników pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Ceramikę u przodków Etruidów wyrabiano głównie z gliny lub miedzi, rzadziej z drewna.

Okres nowo-maledowski

Osady pra-etruskie w Europie; Na czerwono z okresu staro-maledowskiego, a na pomarańczowo z okresu nowo-maledowskiego

Zdaniem większości naukowców najstarsze, na ten czas jeszcze nieliczne figurki przypisywane praetruskom, a wykonane z brązu pochodzą z ok. roku 3700 roku p.n.e i wyprzedzają o 700 lat okres masowego rozprzestrzeniania się brązu wśród innych ludów Europy. Moment ten uznaje się też za koniec okresu staro-maledowskiego i początek nowo-maledowskiego, choć niektórzy archeolodzy datują pierwsze wyroby z brązu na o wiele późniejszy okres, nawet na 3500 p.n.e, jednak metody badawcze tych naukowców budzą duże kontrowersje w świecie nauki. Tak czy inaczej wszystkie środowiska archeologiczne jednogłośnie twierdzą, że wszystkie zabytki wykonane z brązu w tym czasie zostały wyprodukowane w Egipcie i znalazły się w siedzibach praetruskich w wyniku wymian handlowych z

Uproszczony rozkład praetruskiego grodziska z okresu pra-maledowiańskiego

neolityczną ludnościom Italii, która utrzymywała kontakt z semickim Egiptem. Najstarszym wykonanym z brązu zabytkiem tego okresu jest tzw. łucznik maledowiański przedstawiający humanoidalną postać z rogami celującą z łuku. Motyw rogów był popularny wśród Celtów, a skład metalu pozwala osądzić, że posążek powstał w 3700 roku p.n.e w Egipcie Dolnym. Uważa się więc, że po odlaniu figurka została odsprzedana ludom zamieszkującym zachodnią Anatolię skąd została zarabowana przez Daków, a następnie Celtów, którzy dorobili jej rogi i najprawdopodobniej odsprzedali Etruskom z osady KM3A, gdzie odnaleziono zabytek. Na krótko po powstaniu łucznika maledowiańskiego w innych osadach praetruskich naukowcy odkrywają nowe, późniejsze importy wykonane z brązu, które stają się coraz popularniejsze w kulturze maledowskiej i zapoczątkowując nowe procesy ekonomiczno-gospodarcze i kulturowo-językowe wiążące się z porzuceniem wcześniejszych tradycji na rzecz innowacji w paetruskim społeczeństwie. Napływ wpływów obcych - mimo zauważalności - jest jednak mocno ograniczony w wyniku czego nie dochodzi do wyodrębnienia nowej jednostki kulturowej, lecz starszego okresu w okres późniejszy, czyli młodszy. Praetruskowie najczęściej zainspirowani cudzymi osiągnięciami, sami urzeczywistniali innowacje wprowadzane w niespotykanym nigdzie indziej etruskim. Sprawia to, że Etruidzi maledowiańscy szokują po dziś dzień badaczy swą oryginalnościom i unikalnościom. Przykładowo nie doszło u praetrusków do wytworzenia się ścisłej hierarchii społecznej podzielonej na władców-kapłanów, wojowników i rolników, lecz do rozwinięcia wcześniejszego podziału rodzinnego. Dzięki badaniom antropologicznym i archeologicznym wiemy jakie zmiany pojawiły się w okresie praetruskim.

Budowa

Zasadniczo charakterystyczny sposób budowy nie uległ większym zmianą, ale wcześniejsze owalne grodziska przebudowano w kwadratowe lub prostokątne małe miasta oraz doszło do ścisłego zorganizowania wnętrza osady, której obraz we wcześniejszych czasach nie był jednolity, a położenie domostw mieszkalnych było często przypadkowe i chaotyczne. Grodziska zostały podzielone na domenę publiczną, sacrum, ziemie hodowlaną, ziemie, uprawną, łazienki/toalety i sekcje prywatne. Domena publiczna obejmowała prostokątny obszar rozciągający się od bramy wejściowej aż do wydzielonego Sacrum w tylnej części obszaru, a terytorium domeny publicznej było przykryte dwuwarstwową ścieżką. Pierwsza, żwirowa przykrywała całą domenę publiczną stanowiąc jej tzw. grunt. Z centrum grodu "wybiegały" pomniejsze dróżki łączące się z Sacrum i konkretnymi sekcjami prywatnymi. W centrum domeny publicznej znajdowała się studnia, z która była obiektem publicznym, z którego mogły korzystać wszystkie kazady. Sacrum było wydzielonym miejscem w tylnej części osady otoczonym drewnianym płotem, a którego porastał święty gaj - wstęp do niego mieli jedynie Madowirowie oraz wytyczeni przez nich Jahirowie. Sacrum pełniło funkcje kultowe, a w jego centrum znajdowały się uproszczone idole wykonane z kamienia lub drewna oraz kamień ofiarny. Na wschód od Sacrum położona była ziemia uprawna (pra-etru. Alalẽu [czyt. Ala-Leau]), zaś na zachodzie - porośnięte trawą ziemia hodowlana (pra-etru. Gizitaǫ Jatæ [czyt. Gizitakju Jatrae]). Powodowało to, że hodowcy (pra-etru. Witïro [czyt. Witiiro]), jak i rolnicy (pra-etru. Jahu Gizitaǫ [czyt. Jahu Gizitakju]), aby wypełniać swe obowiązki musieli mieć przychylność Madowirów. Inaczej nie dostaliby się do swego stadka lub upraw, gdyż jedyna droga wiodła przez Sacrum. Praetruskowie hodowali w grodach kury, gęsi, świnie, owce i krowy. Przodkowie Etruidów udomowili także psy i konie, lecz owe zwierzęta najczęściej trzymano w sekcjach prywatnych, gdyż ich strata - zwłaszcza tych drugich - była bardzo dotkliwa. Badania archeologiczne i antropologiczne dowodzą, że maledowiańczykom udało się również udomowić kaczki, które jednak były hodowane poza osadom w okolicach jezior w specjalnie do tego wyznaczonych budynkach znanych, jako Alamis. Przyczyną tego stanu rzeczy była niezwykła cześć oddawana kaczkom przez Etrusków, którzy uważali te ptaki za zwierzęta święte i nie mogli spożywać ich mięsa, lecz wyłącznie kacze jaja. Podstawą i nie od łącznym elementem wczesnoetruskiego grodu były sekcje prywatne i łazienki. Każda zabudowa mieszkalna posiadała minimum sześć sekcji prywatnych będący własnościom poszczególnych Kazd, a charakteryzowało je zróżnicowane zagospodarowanie. Były również przynajmniej dwa łazienki wbudowane w ściany na prawo i na lewo od domeny publicznej, pod którymi odprowadzana była woda zabierająca nieczystości ze sobą do pobliskich rzek.

Społeczeństwo

nowo-maledowiańskie proste wyobrażenie starca z podpisem "Mhrir Bogu"

Społeczeństwo praetruskie w okresie nowo-maledowskim miało formę zamkniętą, co oznacza, że współmieszkańcy pojedynczego grodu mimo tolerowania swej obecności i powszechnej współpracy tworzyli zamknięte wspólnoty rodowe tzw. Kazady tworzone przez kilku lub nawet kilkunastu rodów, których członków połączyły wspólne losy - zazwyczaj w postaci obopólnych interesów i małżeństw. Wszystkie instytucje funkcjonowały w obrębie jednej kazady i służyły tylko jej interesom, a jedynym wyjątkiem od tej reguły byli tzw. Szakirzy. Nie istniało jako takie wojsko, ale poszczególne kazady rekrutowały z pośród siebie wojowników walczących z przeciwnikami sprzymierzonych rodów (np. innymi Kazadami lub Dakami), ale w praktyce bardzo rzadko dochodziło do takich zajść, gdyż wiodący prym Madirowie woleli zazwyczaj rozwiązać sprawę bez przelewania krwi. Status i awans społeczny - co prawda funkcjonował w społeczeństwie staroeurskim, ale jego wpływ na politykę grodu lub kazady był ograniczony, a opierał się na luźnym podziale wiekowym, płciowym i dobrej reputacji wśród współplemieńców. W okresie nowo-maledowiańskim nigdy nie wykształciły się jasny podział społeczny podzielony na kasty, a więc ranga społeczna nie była kwestią formalną, a osobistą i dlatego też wszelkie zmiany tej materii obywały się bez jakiś ściśle określonych czynów czy rytuałów. Stanowiska nie były dziedziczne i nie przechodziły z rodzica na potomstwo ani w lini męskiej, ani żeńskiej.

Poszczególni członkowie pra-etruskiego społeczeństwa

Określenie	Zapis alfebetem wczesnoetruskim	Opis
Madir lub Mhrir	M-hr-ir (Madir)	Madirowie byli szanowanymi, starymi mężczyznami pełniącymi funkcje kapłańskie
Jahir lub Jair	J-a-ir	Jahirowie byli męskimi członkami rodu zajmującymi się hodowlą, uprawą, rzemiosłem lub w wyjątkowych chwilach wojaczką
Jaʐir	J-a-ʐ-ir	Jaʐir byli żeńskimi członkiniami rodu zajmującymi się "sprawami domowymi"

Ekspansja

Gwałtowny wzrost populacji spowodowany postępem cywilizacyjnym i brakiem częstych wojen wywołał rozrost dotychczasowych grodów i ekspansje kultury maledowiańskiej w tym okresie na południe do dzisiejszej południowej Francji i Niemiec, gdzie napływający Etruidzi założyli trzy nowe grody w dorzeczu Rodanu i Padu. Pierwsze grodzisko KM1B rozlokowano w 3600 roku p.n.e w pobliżu źródła rzeki Pad, gdzie zajmowało powierzchnie przeszło 2511 km² (czyli mniej więcej tyle, ile dzisiejsza Moskwa!) i zapoczątkowało wśród Etrusków widoczny rozwój kulturowy ze względu na pogłębienie kontaktów z innymi nacjami (Celtami, Berberami, Hapsztagami, Dakami i autochtonami Italii). Następne dwa - o wiele późniejsze (ok. 3400 rok p.n.e) i mniejsze - założono w pobliżu dolnego Rodanu i zostały oznakowane we współczesnej archeologi, jako KM2B i KM3B.

Alfabet

Praetruskowie

W BUDOWIE!!!

Najstarszą forma praetruskiego alfabetu wykształciła się już w czasach kultury maledowskiej, a najstarsze transkrypcje powstały w mniej więcej w tym samym czasie.

Historia

Osadnictwo etruskie w starożytności. Na czerwono pierwotne siedziby praetrusków po wydzieleniu się od praindoeuropejczyków; na jasnoczerwono skolonizowany przez Praetrusków obszar po wtargnięciu do Italii; Na pomarańczowo zasymilowana ludność w okresie inwazyjnym, zaś na jasno obszar zasiedlony w okresie kolonizacyjnym; kolorem blado-żółtym oznaczono obszar, na którym Etruskowie koegzystowali z Berberami